Yapay zeka (YZ) gündemini izleyenler DeepSeek sürprizini hatırlıyordur: 2024’te büyük dil modellerine (BDM) dayalı sohbet “bot”larının en ünlüsü ChatGPT’ye “cevap vermeden önce bir süre düşünme” özelliği gelmişti. Kısa süre sonra Google da matematik ve bilgisayar programlama gibi işlerde cevabın doğruluğunu (yani sistemin “zeka seviyesi”ni) çok yükselten bu teknolojiyi geliştirdiğini açıklamış fakat henüz Google’ın botu Gemini’ın düşünen sürümü açılmadan merkezi Çin’in Hancou şehrinde olan DeepSeek şirketi kendi programını dünyaya sunmuştu. Ne ABD’nin Çin’e uyguladığı bilgisayar işlemcisi ambargosu ne de akılalmaz boyutta paralar harcanarak eğitilen BDM’ler hakkında bir sürü bilginin gizli tutulması işe yaramıştı yani. Çinliler neredeyse aynı kalitede bir ürünü çok daha az paraya üretmiş, yazılımı bedava kullanıma açmış ve ABD’lilerin aksine tüm teknik detayları herkes okuyup kendi laboratuvarında sınayabilsin diye paylaşarak bilim dünyasının gönlünü kazanmıştı.
ABD malum grubun yönetimine geçtiğinden beri bilim kurumları ve araştırmacılar saldırı altında. (Beterin beteri varmış.) Kara cahillerin, internet trollerinin, aşı karşıtlarının istekleri doğrultusunda kendi kuyularını kazmakla meşguller. Hasar dünyanın o köşesiyle sınırlı kalmayacak; başta birçok hastalığın çarelerinin keşfine yönelik projeler olmak üzere araştırma programlarının baltalanması şimdiye dek bilime önem veren ülkelerin bulup sunduğu çözümlerden yararlanan herkesi kötü etkileyecek. Bu parantezin ardından kendi adıma söylemeliyim ki yeni Orta Çağ’ın efendilerinin önemsediği az sayıda bilimsel konunun içinde benim de kafa yorduğum YZ ve kuantum bilgisayarları var; beyzadeler bu dallara düşman değiller ama o bilginin akışına da şirket kafası engel oluyor. YZ OpenAI ve Google gibi devlerin yarışında başrolde olduğu için yeni buluşlar ticari sır muamelesi görüyor. DeepSeek’in BDM’sine akıl yürütme yeteneğini nasıl kazandırdığını tüm detaylarıyla paylaşması bu nedenle bilimsel açıdan çok sevindiriciydi. Yazdıkları “basım öncesi kopya”yı hepimiz heyecanla indirip okumaya koyulmuştuk.
Artık herkesin “DeepSeek makalesi” diye andığı bu çalışma, 17 Eylül’de Nature dergisinde yayımlanarak yolculuğunu bilim dünyasının raconuna uygun şekilde tamamladı. Bu vesileyle bilimsel yayın düzeni hakkında birkaç söz edeyim.
Herkes bir buluş veya bilimin bir dalına önemli bir katkı yaptığını iddia edebilir. Böyle bir iddianın çoğunluk tarafından ciddiye alınabilmesi için genellikle hakem değerlendirmesi sürecinden geçmiş bir yayına dönüşmesi gerekir. İlgili dalın usullerine uygun bir formatta bir makale yazarsınız. Ne yaptığınızı, yöntemlerinizi, hesaplarınızı, ispatlarınızı ve vardığınız sonucu detaylı şekilde belirtirsiniz. Böyle eserlerin kimileri kaliteli, kimileri de çöptür. Birçoğunda yazanın gözünden kaçmış (veya okurun gözünden kaçırmak istediği) hatalar bulunur. Sonuçta insan ürünü bir metinden bahsediyoruz. Çok nadir görülse de tümüyle uydurmasyon makaleler de olabilir.
Bilimsel dergiler, bu anlamda sapı samandan ayırma görevini üstlenir. Makalenizi saygın bir dergiye yollarsınız. Editör onu (sizinle kişisel bir meselesi olmadığı varsayılan) birkaç hakeme gönderir. Kimlikleri yazardan gizli tutulan bu hakemler, makalenin konusunun uzmanları arasından seçilir ve eseri her açıdan inceleyip yayına değer olup olmadığı konusunda detaylı raporlar yollamaları beklenir. Hakemlik ciddi iştir; hakkını vererek yapmak dikkat ve zaman alır (şu an masamda böyle birkaç iş bekliyor); tuhaf bir geleneğe göre de “hayrına” yapılır. İyi yazılmış bir hakem raporu harika bir şeydir (Nature DeepSeek makalesinin hakem raporlarını da yayınlamış), yazara çok yardımcı olur ve genelde bir sürü yeni iş çıkarır. İlk turda reddedilmeyen çoğu makale, hakemlerin istedikleri düzeltmeler yapıldıktan sonra aynı serüveni bir-iki tur daha yaşar. Sonuçta herkes tatmin olursa yayımlanır. (Kimi makalelerde yayından yıllar sonra bile hatalar keşfedilir ama çok göz önünde olan bu eser için bu ihtimal düşük.)
Her sistem gibi bu da yozlaşır. Dergileri abonelerine çuvalla paraya satan yayıncıların asıl işi yapan yazarlarla hakemlere tek kuruş ödememesine alışmıştık ama bana sorarsanız bazıları eseri yayımlanan yazarlardan üste para istemeye başladığında işin çivisi çıktı. Bir kalite kontrol servisi olması gereken kimi dergiler “sürümden kazanmaya” yönelince ortalık bir sürü bomboş makaleyle ve “Benim çok makalem var” diyerek basamakları hızla tırmanan yazarlarıyla doldu. Belki de her şeyi baştan düşünmeliyiz.
Gezegende daha az sayıda insanın yaşaması, korkulanın aksine hiç de olumsuz olmayabilir. Kötümserlerin göz ardı ettiği iki şey var: Sağlıklı, dolayısıyla üretken ömrün uzaması ve yapay zekanın olası katkısı
Biyolog Paul Ehrlich 1968 yılında yayınlanan “Nüfus Bombası” kitabında insanların çok hızlı üremesi sebebiyle gıda kıtlığı başlayacağını ve kısa süre içinde “yüz milyonlarca” insanın açlıktan öleceğini yazmıştı. Önce “fazlalık nüfusu yıldızlar arası ulaşımla başka gezegenlere gönderme” fikrine kafa yordu. Devamında ise “gönüllü yöntemler başarısız olursa zorunlu” ve sıkı bir doğum kontrol uygulaması getirilmesini savundu.
Aşırı nüfusun kaygılandırdığı insanlar hâlâ var. Ancak özellikle zengin ülkelerdeki esas endişe bunun tam tersi. Çok sayıda çocuğu olan Elon Musk’a göre “Düşük doğum oranları medeniyetin sonunu getirecek.”
Nüfus halen artıyor olsa da doğurganlık oranı, yani bir kadının yaşamı boyunca doğurabileceği bebek sayısı hızla düşüyor. Mesele zengin ülkelerle sınırlı değil. Şu an dünya nüfusunun üçte ikisinin yaşadığı ülkelerde doğurganlık oranı nüfusu sabit tutmak için gereken 2.1’lik “ikame oranının” altında. Kolombiya’nın Bogota kentindeki doğurganlık oranı (0.91) Tokyo’dakinden (0.99) daha düşük.
Zirve 2084’te dendi fakat…
Birleşmiş Milletler’in tahminine göre dünya nüfusu 2084 yılında 10.3 milyar ile zirveyi görecek. Ancak bu hafta yayınladığımız raporda da belirttiğimiz üzere bu tahminlerin dayandığı varsayımlar tartışmalı. Öngörülerde şu andan itibaren ani bir momentum değişimi varsayılıyor. Buna göre düşük doğurganlık oranına sahip birçok ülkede ya düşüş duracak ya da yeniden yükseliş başlayacak. Ayrıca doğurganlığın yüksek olduğu ülkelerdeki gerileme şu ankinden yavaş olacak.
Bu varsayım yanlış çıkarsa dünya nüfusu çok daha yakın bir gelecekte zirveyi görüp inişe geçecek demektir. BM’nin iyimser varsayımları devreye girmeden önce mevcut eğilimler sadece on yıl daha devam ederse dünya nüfusu 2065 yılında 9.6 milyar ile zirveye ulaşıp 2100 yılı geldiğinde 8.9 milyara inmiş olur. Bu bile fazla iyimser bir tahmin sayılabilir.
İnovasyon yavaşlayabilir
Nüfusun zirveyi ne zaman göreceği meselesi bir yana, doğurganlığın ikame seviyesinin altında kalması dünya nüfusunun önce yavaş sonra çok hızlı şekilde azalacağı anlamına geliyor. 1800 yılında 1 milyar olan dünya nüfusu katlanarak arta arta bugün 8 milyarı bulmuş durumda. Aynı trendin tersi yaşanabilir. Birçokları bu olasılıktan çekiniyor.
Korkunun bir boyutu daha kapsamlı ve ekonomik kaygılara karşılık geliyor. Daha az insan aynı zamanda daha az beyin, dolayısıyla inovasyon hızında yavaşlama demek. Neticede uzmanlaşma ve iş bölümünün gerilemesi muhtemel (1000 nüfuslu bir kentte Etiyopya yemekleri veya niş hobilere uygun kulüpler bulmak zordur). Hızlı küçülme çok ciddi ve yıkıcı etki yapabilir. Ağır kamu borçları aniden daha az sayıda ve yaşlanmakta olan omuzlara biner. Megakentler sorun yaşamasa bile küçük kasabalar son okulların da kapanmasıyla boşalabilir.
Sağcıların kaygısı
Daha dar görüşlü ve milliyetçi kaygılar da var. Doğurganlık oranı ülkeye ve gruba göre büyük değişkenlik gösteriyor. Bu yüzden bazıları kendilerine benzeyenlerin çok az, kültürel açıdan yabancı ve tehditkar gördüklerinin ise çok kalabalık olması ihtimalinden korkuyor. Batı’daki popülistlerin ailelere daha fazla çocuk sahibi olmaları için rüşvet vermesinin ve Donald Trump’ın “doğurganlık başkanı” olma vaadinin bir sebebi de bu.
Demografik tahminler aslında tuhaf bir karışım demek. Bir yanda kesinlikler (2070’te 50 yaşında olacak tüm insanlar halihazırda doğmuş durumda), diğer yanda ise bilinmezler (Bugün 20 yaşındaki gençlerin kaçı çocuk sahibi olmayı seçecek?) var. Uzun vadede katlanarak küçülme şaşırtıcı derecede hızlı görünüyor. Ancak ilk aşamada değişimin hızı yönetilebilir olmalı ki toplumlar bu sorunla başa çıkabilsin.
Neden iyimseriz?
Felaket tellallarına şüpheyle yaklaşmak için de nedenler yok değil. Yapay zeka abartılıyor olabilir ama nüfusun azalma hızından daha süratli ilerlediği açık. Dolayısıyla yapay zeka veya henüz bilinmeyen başka bir teknoloji, azalan insan sayısının inovasyon üzerindeki olumsuz etkisini muhakkak hafifletecektir.
İyimserlik için bir sebep daha var. Sağlıklı yaşam süresi uzuyor. Daha uzun süre üretken kalabiliyoruz. 41 ülkeyi kapsayan bir araştırmaya göre 2022 yılında 70 yaşında olan bir kişinin bilişsel yetenekleri 2000 yılında 53 yaşında olanlarla aynı. Elbette bu ilerlemenin de sona ermesi mümkün. Ancak devam ettiği sürece iş gücünün erimesini yavaşlatması ve toplumlara on yıllar kazandırıp uyum sağlamalarını mümkün kılması muhtemel. İnsan sermayesini heba eden ülkeler genç beyinleri daha iyi besleyip eğiterek ve kadınların çalışmasının önündeki engelleri kaldırarak bu sermayeyi daha iyi değerlendirme yolları bulabilir. Özetle, nüfusun azalması onun illa yoksullaşacağı anlamına gelmiyor. Japonya’da yirmi yıldır nüfus sürekli azalırken yaşam standardı gözle görülür biçimde yükseldi.
Macaristan sürece direniyor da ne oluyor?
Milliyetçiler dünyanın yapısının değişeceği konusunda haklı. BM tahminine göre bile Çin nüfusu 2100 yılına kadar yarıdan fazla azalacak. Hindistan daha uzun süre sabit kalacak. Avrupa ve Amerika nüfus azalmasını göç yoluyla erteleyebilir veya ertelememeyi tercih edebilir. Gelecekteki yapı Afrika’ya bugünkünden daha fazla benzeyecek. Gerçi orada da doğurganlık hızla geriliyor. Büyük ve kademeli jeopolitik ve kültürel değişimler anormal değil. Dünya geçmişte bunlarla başa çıktı ve kesinlikle yine çıkabilir.
Doğurganlığın artması gerektiğini savunan kesimler bu sarsıcı trendlere karşı koymak için kamu kaynaklarının kullanılarak ülke içindeki doğum oranının artırılmasını umuyor. Ama öyle olmuyor. Hükümetlerin ailelerin hayatını kolaylaştırmak gibi bir rolü olsa da insanlara daha fazla çocuk sahibi olmaları için para vermek ya aşırı pahalıya patlar ya da işe yaramaz. GSYİH’sinin yüzde 6’sını doğum yanlısı politikalara harcayan Macaristan bile ikame oranını yakalayabilmiş değil. Macaristan’la ilgili bazı araştırmalara göre şişirilmiş bebek primleri doğumların zamanlamasını etkilese de toplam sayıyı değiştirmiyor.
Siyasete yaşlılar karar verecek
Azalan ve dolayısıyla yaşlanan nüfus zaman içinde büyük ekonomik ve sosyal düzenlemeler gerektirecek. Çok yaşlılar bakıma ihtiyaç duyacak (gerçi hayatının ilk yirmi yılında desteğe ihtiyaç duyan gençlerden daha maliyetli olmayacaklar). Yaşlılar sandığa gitmeye daha yatkın olduğundan siyasete de onlar şekil verecek. Bu yüzden yaşam beklentisine uygun olarak emekli yaşını yükseltmek zorlaşabilir ancak hükümetler er geç bunu yapmak zorunda kalacak.
Daha boş bir gezegene uyum sağlamak kolay değilse de mümkün. Demografik felaket tahminlerinin hiçbiri bu yüzyılda olası görünmüyor. 2100 yılı ise hâlâ çok uzak ve oradan ötesine dair tahminler anlamsız. Kim bilir? Belki de o zamana kadar ebeveynler çocuk yetiştirmeyi daha az yorucu hale getiren teknolojilere kavuşur ve aileler yeniden genişlemeye başlar. Elbette bu da spekülasyondan ibaret. Şimdilik dikkatli olmak için sebepler var ama paniğe kapılmak mantıklı görünmüyor.
Çocukların karıştığı suçlar arttıkça 16 yaş altına ceza indirimine karşı sesler de yükseliyor. Uzmanlara göre sorunu çözmenin yolu hapis süresini artırmak değil
Son zamanlarda Türkiye’de çocuklar tarafından işlenen suçların kamusal görünürlüğü artıyor. Özellikle 24 Ocak’taki Mattia Ahmet Minguzzi cinayetinden sonra başlayan “16 yaş üstüne ceza indirimi yapılmaması” yönündeki talepler, 8 Eylül’deki İzmir Balçova’daki karakol saldırısının ardından yeniden kuvvetlendi. İki olayda da hem olayların içerdiği şiddet hem de çocuk faillerin suça “aşina” olduklarını hissettiren görüntüler hassasiyeti artırdı. Suç örgütlerinin pek çok saldırı ve cinayette 18 yaş altı kişileri kullandığı da çok sık dillendirildi. Oksijen’in 12 Eylül tarihli sayısında Zülfü Livaneli’nin kaleme aldığı “Çocuk mu suçlu mu?” başlıklı yazısı da bu hararetli tartışmanın çeşitli can alıcı unsurlarına işaret ediyor ve çözüm için atılması gereken bazı adımlara dikkat çekiyordu.
Böyle bir ortamda Adalet Bakanı Yılmaz Tunç, çocuk faillerin artış gösterdiği cinayet vakalarında cezaların artırılacağına dair açıklamalar yaptı. Bu yönde bazı yasal değişikliklerin yapılacağına dair tahminler var. Ancak uzmanlar, asıl sorunun çocukları suça sürükleyen koşullar olduğu, bu koşullar düzeltilmedikçe cezaların ise çözüm olmayacağı görüşünde.
İki çocuk: Balçova Karakolu saldırganının 'profesyonel' hali (solda) ve Mattia Ahmet Minguzzi'nin katilinin gülerken ki görüntüleri çok konuşuldu.
Eğitime inanç kalmadı, kriminal grupların vaadi ‘güç ve aidiyet’
Prof. Dr. Biray Kolluoğlu / Sosyolog
Son dönemde çocuklar arasında artan şiddet olayları ve suç oranlarının altında iki temel faktör yatıyor: Türkiye’nin gelir dağılımındaki büyük bozulma ve eğitime inançtaki yıpranma. Suç sosyolojisi çalışmıyorum ama şunu çok rahat söyleyebiliriz: Bu ülke, eğitime hep inanan bir ülkeydi. Bu orta sınıf, işçi sınıfı da dahil olmak üzere herkes için geçerliydi. Her aile çocuğuna biraz yatırım yaparsa kendisinden daha iyi olacağına inanıyordu. Fakat bu inanç son dönemde yıprandı. Çünkü ailelerin çocuğunu gönderebileceği iyi eğitim kurumu kalmadı. Bu inançsızlık da gençleri eğitim kurumlarından kopardı.
Aileler eğitime inanıyor olsalar bile çocuğu okula göndermek ekonomik açıdan zorlaştı. Tabii, bunda sosyoekonomik açıdan zayıf ailelerin, çocukların eve getireceği katkıya duydukları ihtiyacın artması da etkili. Ancak devlet okulları bile kayıt için para isterken, çok sayıda ailenin çocuğunu okutacak gücünün olmadığı söylenebilir.
Ailenin bir şey yapamadığı çocuk için öğretmenler de bir şey yapamaz hale geliyor. İşte bu noktada kimi kriminal örgütler bu çocuklara umut veriyor, aidiyet duygusu veriyor. Bu polarize olmuş toplumda nerede duracağını bilemeyen gençlik de oraya gidiyor. Çünkü bu örgütler en azından bugüne dair bir kurtuluş sunuyor o çocuğa. Bu umutsuzluğun içinde, maço bir ‘Güçlüyüz’ söylemi o gence, bir grupla birlikte var olabildiğini düşündürüyor.
Bu gruplar, ergenler için çok önemli olan “var olabilmek”, “bir gruba aidiyet” gibi manevi çıkarların yanında maddi çıkarlar da sunuyor. Öyle büyük bir şey olmasına da gerek yok. Çünkü bir ergen için bir ayakkabı, bir tişört, bir saç kesimi o kadar önemli şeyler ki… Bunların hepsi kimlik inşa sürecinin bir parçası. Dolayısıyla zaten ön lobları gelişkin olmayan yani rasyonel değerlendirme yapabilme kapasitesi az olan ergenlerin, iyice boşluğa itildikleri böylesi bir dönemde suça yöneldiğini görüyoruz.
Klinik gözlemlerimizde suç yaşı düştü. Bağ kurma, aidiyet duygusu geliştirme ihtiyacında olan çocuk ve gençlerin bunu sağlıklı kanallar ve yollarla yapamaması ve öfke gibi doğal bir duygunun doğru yollarla ifade edilmesinin örneklerine şahit olamamaları çocukları suça sürüklüyor.
Sosyal adaletsizlik, ekonomik zorluk ve ülkenin stresli ortamı nedeniyle yetişkinler büyük bir baskı altında, çocuklarına ulaşmakta güçlük çekiyor. Bununla birlikte zamansızlık da ebeveyn-çocuk ilişkisi içinde ciddi bir sıkıntı. Bu zamansızlık, çocuğun empati kurarak ilişki geliştirme potansiyelini azaltıyor. Bunun yarattığı boşluk ve bağımsızlık çocukları, örgütlerin, çetelerin, şahısların tuzağına düşürmeye de hazır hale getiriyor.
Bir suçun cezai karşılığının olmadığı hissinin gittikçe yaygınlaşması ve toplumsal adaletsizlik de önemli bir unsur. Bu, bir toplumda en çok suç potansiyeli yaratan şey. Kriminal gruplarda kendine güç bulan, kendini orada anlaşılmış, bağ kurmuş ve ait olduğu bir yer varmış gibi hisseden bir çocuk veya genç, işleyeceği suçtan büyük bir ceza almayabileceğine de inanırsa suça yönelmek gittikçe kolaylaşıyor. Hatta çocuk bunu bir madalya gibi taşıyacağını düşünerek hareket ediyor.
Sosyal medyada, dizilerde, internet üzerinden oynanan oyunlarda şiddetin bir racon gibi, kalite gibi, delikanlılık gibi gösterilmesi tabii ki çocukları ve gençleri etkiliyor. Çünkü bu yaşlarda herkes kendine bir model arıyor ve bu model böyle şekerlemenin altına saklanmış suç ise çocukların kolayca özdeşleşebilecekleri birer nesne oluyor.
Riskli ailelerin, riskli çocukların tespit edilip psikolojik ve sosyolojik destek sağlanması çok önemli. Çalışan anne - babalara yönelik sosyal politikalar geliştirilmeli. Ailelerin desteklenmesi kadar toplumsal düzenin, ve adalet duygusunun da şekillenmesi çok mühim.
Çocuklarını fazla kayıran, onların kusurlarını görmeyen aile tipi de yaygınlaştı. Bu ailelerin çocuklarına vereceği eğitim cezai önlemler kadar önem taşıyor. Çok tartışılan ceza konusunda bir şey söylemek gerekiyorsa ailelerin cezai yükümlülüklerinin artırılmasının da üstünde önemle durulması gerek.
“Haksızlığa uğrayanın suça yönelik davranış riski artar”
Prof. Dr. Özgür Öner / Çocuk ve ergen psikiyatrı
Suça yönelik davranışlarla ilgili geçerli bazı teorilere göre, bu davranışların ana nedeni ‘gerginlik’ ve ‘zorlanma’ olarak tanımlanabilir. Gerginlik üç nedenle ortaya çıkar: Kişinin amaçlarıyla bu amaçlara ulaşabilme kaynakları arasındaki uyumsuzluk; iş, okul, ilişkiler gibi olumlu uyaranların kaybı; ailede uzun süreli çatışmalar ve akran zorbalığı gibi olumsuz uyaranların varlığı. Bu durumlarda ortaya çıkan olumsuz duygularla, özellikle de öfkeyle başa çıkmak için çocuk suça yönelik davranışlar geliştirir.
Bu her bireyde aynı etkiye yol açmaz, kişinin algı ve yorumu belirleyici. Çocukların yoğun olarak hissettikleri, kontrollerini kaybettikleri, haksızlığa uğradıklarını düşündükleri veya davranışlarını haklı gördükleri durumlarda -ki buna da ‘zorlanma’ diyoruz- suça yönelik davranış riski artar. Zorlanmalara eşlik eden kaygı ve depresyon gibi durumlar davranış kontrolünü daha da zorlaştırır.
Sosyal kontrolün azalması, arkadaş grupları ve sosyal medya gibi çeşitli uyaranlar da suça yönelik davranışların artmasında bir risk faktörü. Sosyal kontrol ne kadar azsa suça yönelik davranışlar da o kadar artar. Aile tarafından yeterli kontrolün olmaması, toplumsal bağlardaki zayıflık, akademik veya mesleki bir bağ olmaması gibi durumlar riski artırır. Çeşitli arkadaş grupları, yaşanılan çevre, genel toplumsal sorunlar ve şiddet davranışlarına yaklaşım, sosyal medya ise özendirici olabilir.
Ülkemizin genel sosyal durumu, içinde bulunulan gergin ve ‘adaletsiz’ ortam; amaçlara, uygun yollarla, örneğin çalışarak ulaşılamayacağı inancı; yoksulluk ve yoksunluk; suçun ve şiddetin özendirilmesi ve belli durumlarda meşru gösterilmesi; olumlu deneyimlere ulaşmada zorluk; madde kullanımında artış; sosyal medyanın etkisi gibi risk etmenlerinin ülkemizde belirgin olarak yükseldiğini görüyoruz. Bu da çocukların suça yönelmesine neden oluyor.
Cezaların artırılması kesinlikle çözüm değil. Özellikle de cezaların adil olmadığı, güçlü olanların ‘yakayı sıyırdığının’ düşünüldüğü bir ortamda bu, daha fazla öfkeye yol açacaktır. Gençlere amaçlarına uygun bir şekilde ulaşma imkanlarının sağlanmadığı ve becerilerin kazandırılmadığı bir uygulamanın uzun süreli bir olumlu etkisi olamaz. Tam tersine uzun süren cezalar ve iyileştirmenin olmaması daha sonraki hayatlarındaki yetkinliklerini ve toplumda olumlu bir yer ve çevre edinme olasılıklarını da azaltır.
Bireylerin meşru amaçlarına (iyi ve kaliteli eğitim öğretim, eşitlik, adalet, özgürlük, uygun gelir getiren iş, barınma, kendini ifade etme, hobiler, spor gibi olumlu deneyimlere ulaşabilme) uygun yöntemlerle ulaşabilme olanağı devlet ve yetkililer tarafından sağlanmalı. Toplumdaki genel adaletsizlik, ümitsizlik, çaresizlik hislerini azaltacak adımlar atılmalı. Sosyal medya ve basında özellikle dezavantajlı gruplara karşı şiddeti özendiren ve meşrulaştıran paylaşımlara dikkat edilmeli. Aileler ve okullar çocuklara yeterli rehberliği sağlamalı ve onlara duygu kontrolü, sorun çözme gibi beceriler kazandırmalı.
“Hapis son çare olmalı, ceza arttıkça huzur da artmıyor”
Suç sosyolojisi üzerine çalışan, Koç Üniversitesi’nde öğretim görevlisi Nilay Kavur ise hapsetme oranının yüksek olduğu ABD üzerinden bir kıyaslama yaparak Türkiye’deki mevcut ceza tartışmalarını şöyle değerlendiriyor:
Uluslararası karşılaştırmalı kriminoloji çalışmalarında gördüğümüz üzere, cezanın arttırılması daha az suçun olduğu, daha huzurlu bir toplumu beraberinde getirmiyor. ABD, hapsetme oranıyla (100 bin nüfusta 541) dünyada 5’inci sırada ve özellikle, okullardaki toplu silahlı saldırılarıyla gündemde.
Artan şiddet ve artan hapsetme oranlarını, politik-ekonomi perspektifinden inceleyen kriminologlar, ABD’yi yüksek hapsetme oranlarıyla bir prototip olarak ele alıyor ve şöyle özetliyor: Devletin sol elinin zayıf, sağ elinin güçlü olduğu, sosyal güvenliğin, yani eğitimin, sağlığın özelleştirildiği, devletin sosyo-ekonomik refah anlamında minimal kaldığı neoliberal rejimlerde, devlet, suça karşı çözüm olarak sadece hapis cezasını geliştirebilir ve bu yetersiz kalır.
Nilay Kavur
Türkiye’de de tablo benzer. Türkiye, hapsetme oranıyla (100 bin nüfusta 488) 10’uncu sırada. Şiddet her gün yeni bir boyut kazanıyor. Fakat kanunla ihtilaf halindeki çocuklar özelinde uygulanan tek çözüm, her ne kadar resmi söylemde "son çare" dense de, ilk çare olarak hapis cezası. Halbuki o raddeye gelene kadar, Çocuk Koruma Kanunu ve ilgili yönetmelikler, şiddetin önünü alacak bir dizi düzenlemeyi barındırıyor. Mevzuata göre Sosyal Hizmet görevlilerine büyük görev düşüyor ancak çocuk hakim ve savcılarının aktardığına göre, bu kanunların altını dolduracak altyapıya hiç yatırım yapılmamış.
Diane, 1923 yılında aristokrat
bir Yahudi ailesinin kızı olarak New York'ta Central Parkın batısındaki Park
Avenue'da doğdu. Annesi Nemerov, Rus göçmeni bir ailenin kızıydı ve ailesine
ait Russek Kürk Mağazası'nın sahibiydi. Kendinden küçük bir kız kardeşi olan
Diane'nin, ünlü bir şair olan Howard Nemerov ise ağabeyiydi. Sert yapılı ve
baskıcı bir baba ve sürekli depresyonda olan bir annenin gölgesinde büyüyen
Diane'nin ailede tek dostu ve dayanağı ise ağabeyi Howard'tı.
"Ailemin serveti bana hep
bir kusur gibi göründü, bundan utandım. Hayatım, Tralsilvanya civarında garip bir
Avrupa ülkesinin film setini andıran ortamındaki yapayalnız bir prensesinkini
andırıyordu."
Diane, on üç yaşında tanıştığı,
ailesinin mağazasında reklam müdürü olarak çalışan, Allan Arbus ile on sekiz
yaşında kaçarak evlendi. Bu evlilikten Doon ve Amy adında iki kız çocuğu oldu.
Ailesinin soğuk ve sevgisiz evinden kurtulan Diane bu dönemde kocası Allan'ın
sayesinde fotoğrafla tanışmış oldu. Geçimlerini sağlayabilmek için birlikte bir
fotoğraf stüdyosu açtılar. Bu yıllarda, Lisette Model'den fotoğrafçılık dersi
alan Diane, fotoğrafçılık konusunda kendi tarzını oluşturmaya başladı. Bir süre
sonra Diane ve Allan'ın ev/iliklerini kabul eden aile, Allan', da mağazalarının
fotoğrafçısı yaptılar. Diane'de mağazada kocasına yardım etmeyebaşladı.
Böylece Diane, kocasıyla birlikte moda fotoğrafçılığına adım attı. Kısa süre
sonra kendini çocukluğundan beri yalnız hissettiği bu şaşalı hayatın içinde
yine mutsuz hissettiğini ve fotoğraf konusunda kendini dışa vuracak modellerin
mankenler olmadığını fark etti. Diane, fotoğraf alanındaki asıl çıkışını 1958
yılında Allan'dan ayrıldıktan sonra yakaladı. Vogue, Esquire gibi dergilere
çekim yapmaktansa, kendi hayal gücünü ve iç dünyası yansıtacağı modellerin
arayışına çıktı. Hubert's Freak Museum'a (Hilkat Garibesi Müzesi) gidip, orada
saatlerce zaman geçirip gözlem yaptı.
Toplumun 'ucube' dediği insanlar
artık onun baş modelleri olacaktı. Eşcinseller, travestiler, down sendromlu
bireyler, cüceler, devler, akıl hastaları, sokak çocukları ve fahişeleri
fotoğraflıyor; akıl hastaneleri, çıplaklar kampı, ucuz otel ve parklar onun
meskeni haline geliyordu. Saatlerce sokaktadolaşıyor, bazen gözüne
kestirdiği birini evine kadar takip ediyor, onunla uzun sohbetler edip, sonrada
ikna ederse fotoğrafını çekiyordu.
Peki bir travesti, bir fahişe, o
dönemin muhafazakar aile yapısının içinde, tanımadığı birine kendini açar, poz verir,
ifşa olmasını nasıl kabul ederdi? Ya da bir sanatçı, toplumun dayattığı
estetik anlayışına bu kadar zıt işler üretmek için neden bu kadar çaba
gösterirdi?
Diane, çocukluğunda yaşadığı
zorlayıcı koşullar nedeniyle büyük acılar çekmişti. Zengin bir ailede kapalı
kapılar ardında büyümesi, annenin sürekli depresyonda olması, babanın
otoriterliği nedeniyle kendini hep farklı ve değersiz hissetmişti. Bu nedenle kendini
tıpkı onun gibi dışlanmış hisseden bu insanlara karşı bir bağ kuruyor, onların
sesi olmak istiyordu. Onların maskelerini kaldırmak, sakladıklarını göstermek
istiyordu. Onun fotoğraflarında poz veren insanlar, en doğal halleriyle
bakıyorlardı objektife.
Yüzlerindeki belirsiz ifade adeta
bir meydan okuyuştu. Diana'nın fotoğraf sanatına olan tutkusu ve özgün tarzı kısa
sürede dünya tarafından da fark edildi. 1965 yılında Guggenheim Vakfı 'Amerikan
Ayinleri, Davranışları ve Gelenekleri' başlıklı önerisi için ona burs verdi ve
bu burs 1966 yılında yeniledi. İlk sergisini açtığında kimi onu alkışladı,
kimileri; çirkinliğin bu kadar öne çıkarılmasının etik olmadığını savunup
yerden yere vurdu. Susan Sontag, Diane'nin modellerini küçük düşürücü bir
biçimde kullandığını yazdı. Oysa Diane'ya göre:
"Ucubeler en çok
fotoğrafladığım kişiler olmuştur, çünkü ilk fotoğrafını çektiğim kişiler
onlardı ve benim için muhteşem heyecan kaynağı olmuşlardı. Onlara tapardım.
Hala da bazılarına tapıyorum. En yakın arkadaşlarım onlar demiyorum ama bana utanç
korku hayranlık karışımı bir duygu verirlerdi.
Birçok insan yaşarken travmatik
bir tecrübe yaşayacaklarına dair ödleri kopar. Ucubeler kendi travmaları ile
doğduklarından, hayattaki sınavları zaten geçirmişlerdir. Onlar aristokratlardır."
1971 yılında aldığı ilaçlarla ve
bileklerini keserek hayatına son veren Diane'in ölümüyle ilgili en yaygın söylenti,
intiharını kare kare fotoğraflandırdığıdır. Ancak bu iddia hiçbir zaman
kanıtlanamadı. Ölümünden sonra ünü daha da artmış, 'Freak Photographer' (Ucube
Fotoğrafçısı) olarak ünlenmişti.
1972 yılında, ölümünden tam bir
yıl sonra, Aperture dergisinin Moma sergisi için bastığı monograf 100.000 adet
sattı ve sergi yedi milyon kişi tarafından ziyaret edildi. 'ldentical Twins'
adlı fotoğrafı, 2004 yılında 478.000 dolara satılarak, dünyanın en pahalı
altıncı baskısı oldu.
Diane'nin marjinal tarzından
reklam ve sinema dünyası da esinlenmiştir. 1980 yapımı Stanley Kubrick filmi
The Shinning'deki ikizler, 'ldentical Twins' fotoğrafından esinlenilip yaratıldı.
Ayrıca 2006' da vizyona giren Steven Shainberg'in yönettiği, Nicole Kıdman ve Robert
Downer Jr.'ın başrollerini paylaştığı 'Fur' adlı film Dianne'nin hayatını
anlatmaktadır.
Dünya tarihindeki hayat
hikayelerine baktığımızda, çoğunlukla fakirlikle geçirilen çocukluk sonrası
başarı, ün ve paraya kavuşulduğunu görmekteyiz. Diane Arbus'us yapayalnız bir
prenses diye tarif ettiği hayat hikayesi ise bu çoğunluğun aksine daha bir
dikkat çekicidir. Zengin bir ailede doğmasına, aristokrasinin hüküm sürdüğü
varlıklı bir ailede yetişmesine rağmen, zorlayıcı koşullardan muaf olarak
yaşaması ona acı vermekteydi. Kendini bulmaya çıktığı bu yolda, zengin ve rahat
bir hayatı geride bırakıp, toplumun yüzüne bile bakmadığı, alt sınıf olarak nitelendirdiği,
bir sınıfa kendini ait hissetmesi ve onlara arkadaşça yaklaşması, onun ne kadar
cesur ve iyi bir yüreğe sahip olduğunu gösterir. Bunun uğrunda kendi sınıfı
tarafından yalnız bırakılıp eleştirilse de yıllar sonra çektiği fotoğraflarla
ayakta alkışlanmış, eserleri ikon haline gelmiş ve birçok sanat dalına özgün ve
yaratıcı tarzıyla ilham kaynağı olabilmeyi başarmıştır. Toplumun dayattığı insani
olamama baskısından arınıp, kendi yolculuğuna çıkan ve kendini bulmaya çalışan,
tüm cesur yüreklere selam olsun.
